Noten Getekend verleden

Noten

1 Zie over de geschiedenis van de strip Ribbens & Sanders 2006.

2 Ik heb dit toen uitgelegd in een tijdschriftartikel waarin ik van het verhaal van Rampokan Celebes een Indonesische en een Indische versie heb beschreven. Zie Van der Geugten 2005.

3 Dongen, Van Schetsboek

4 Ribbens 2014,89

5 Ribbens 2014, 93

6 Ribbens 2014, 104

7 Geugten, van der 1995

8 Verhoest & Pasamonik 2005, 5

9 Deslisle 2019, 11

10 Delisle 2008, 171, 172 in Howell 2015, xxiii

12 Wineburg

13 Said 2005, 27, 47

14 Hond, De, 12

15 Schelstraete

16 Bijvoorbeeld: Binita Mehta & Pia Mukherji (ed.), Postcolonial Comics.Texts, Events, Identities, Abingdon-on-Thames 2015; McKinney 2013

17 https://www.culture.gouv.fr/themes/Bande-dessinee

18 Howell 2015, xxviii

19 Howell 2015, 19

20 Ferro 7

21 Révillon, 144

22 Geugten, van der 2004

23 Howell 2015, 27

24 https://molouku.com/

25 Hoewel Multatuli beweerde dat de Max Havelaar geen roman is maar een aanklacht, wordt het boek alom beschouwd als een aanklacht in romanvorm.

26 Dit is een veelgemaakte fout. Een Indiër is iemand in of uit India. In de context van Neder- lands-Indië is 'Indiër 'een weinig gebruikt en verouderd begrip.

27 Zie over de Max Havelaar bijvoorbeeld: Jacqueline Bel, 'Klewangwettende gezangen en knevelarij’ in: Riek Honing e.a. (red.), De postkoloniale spiegel. De Nederlands-Indische letteren herlezen, Leiden 2021.

28 E-mail aan auteur (7 januari 2024)

29 Zie Dolk over de verbeelding van de werkelijkheid van de Atjeh-oorlog vanuit verschillende perspectieven in roman, film en politiek karikatuur.

30 https://www.actuabd.com/Laurent-Paturaud-Les-multiples-facettes-de-Mata-Hari-m-ont-permis-d-exprimer

31 https://actu.fr/bretagne/dinan_22050/michel-schetter-dessinateur-range-des-voitures_6015450.html

32 http://www.eric-heuvel.nl/

33 De WA (Weerbaarheidsafdeling) was de geüniformeerde ordedienst en knokploeg van de NSB (Nationaalsocialistische Beweging). 'Pindà en 'katjang/katjong/katjoeng' (van het Maleise kacang) waren scheldnamen voor bruine mensen uit Indonesië (zie ook afbeelding 1.33).

34 In 1940 was Bandoeng procentueel de meest Europese stad van Indië. Er woonden toen 173.000

'inlanders’, 30.000 Europeanen en 27.000 Chinezen.

35 Het Maleise/Indonesische belanda/blanda is afgeleid van het Portugese Holanda (Hollander).

36 De aanduiding 'Hollander' werd en wordt door Indische Nederlanders gebruikt voor Nederlanders in en uit Nederland (in Europa). De Nederlandse taal werd vaak 'Hollands' genoemd.

37 Stripschrift 365 (2004). Ook in: Rampokan Schetsboek {2005).

38 Dit is onjuist. Er waren alleen enkele opstanden in Atjeh en Gorontalo (Celebes/Sulawesi). De meeste Indonesiërs namen een afwachtende houding aan.

39 Helden, Van, 187

40 Vanaf 1912 was heel Indonesië door Nederland onderworpen.

41 Van der Rol in een gesprek met auteur (2002)

42 Van de Indo-Europese vrouwen en kinderen werd een deel samen met witte vrouwen en kinderen geïnterneerd. De meeste Indo- Europese mannen werden met andere Europese mannen geïnterneerd in Japanse werkkampen.

43 De Zwitserse stripmaker Jared Muralt beschreef in zijn strip Hellship (2015) het bombarderen van hellships in 1944 vanuit het perspectief van piloten van Amerikaanse bommenwerpers.

44 https://www.niod.nl/nl/veelgestelde-vragen/japanse-bezetting-en-pacific-oorlog-cijfers

45 Dit thema in Rampokan is gebaseerd op het beruchte optreden van de Speciale Troepen onder leiding van kapitein Westerling op Celebes (Sulawesi).

46 Sylvain Venayre, 'Peter Van Dongen, de bruggenbouwer: in: Verhoest 2005, 28

47 Rampok is Javaans voor het massaal aanvallen met lansen, maar ook voor het roven en plunderen door bandieten. De Nederlandse begrippen rampokken en rampokkers zijn ervan afgeleid.

48 Moesson, december 2004.

49 https://www.youtube.com/watch?v=0_58FgC8OMU

50 Rol, van der

51 NRC Handelsblad (8 maart 2012)

52 Boeroeng in: De sobat (2010)

53 Zie ook: Ribbens, 'Geschiedenis over de grens'

54 Andi Jhon Korwa, Chanel Sliwa, Charlotte de Vree, Daniel Sie, Joao Loupatty, Nicky Saliha, Saskia Pouwels, Shannen Tooi en Tessart Saija.

55 https://ceritafakta.nl/projecten/pahlawan-maluku/

56 In de kerndoelen basisonderwijs en basisvorming van 1993 stond: 'de koloniale en postkoloniale verhouding tussen Nederland en Oost- en West-Indië’ en 'de dekolonisatie’.

57 Smits

58 Brief aan Tweede Kamer

30 augustus 2005

59 archief.ntr.nl, 15 augustus 2005

60 https://www.koninklijkhuis.nl/documenten/toespraken/2020/03/10/verklaring-van-koning-willem-alexander-tijdens-het-staatsbezoek-aan-indonesie

61 Rol, van der

62 Lezing Studiedagen Indische

Nederlanders, Den Haag 2001.

63 grof

64 kaashollander, kaaskop

65 Paasman

66 Trouw, 19 juli 2019

67 Jong, De, 30-34

68 Nuyten, 67

69 Klinken

70 Lent 2015, 134, 145

71 Nusantara betekent archipel (eilandengroep) en wordt gebruikt voor het land Indonesië. De oudst bekende vermelding ervan is in een 16e eeuws oud-Javaans gedicht over het plan van de 14e eeuwse premier Gajah Mada van het Oost- Javaanse hindoerijk Modjopahit om andere eilanden te veroveren en onder de glorie van dit rijk te brengen. Volgens nationalisten zou er toen al een staatkundige eenheid in de archipel zijn geweest.

72 Enkele uit het dossier van deel 1 overgenomen zinnen zijn van de hand van Arjan Onderdenwijngaard.

73 https://repositori.kemdikbud.go.id/23833/1/Komik%20sejarah%20dan%20nilai%20budaya%20vol%201.pdf

74 https://www.deviantart.com/dayheart/art/Jurnal-sang-kapten-Adhi-Trahono-863162155

75 https://komik.pendidikan.id/online/komik/pejuang_muda_dari_timur/

76 https://www.tokopedia.com/proumedia/diskon-20-seri-pahlawan-nasional-pangeran-diponegoro

77 De eerste volledige vertaling van de Max Havelaar verscheen in Indonesië in 1972.

78 https://ahmadsamantho.wordpress.com/2019/01/25/jejak-langkah-juang-douwes-dekker-multatuli-ernets-douwes-dekker/

79 De Indonesische reviewer Jerry Hinds vertoont het boek op youtube en vertelt zijn versie van het verhaal (https://www.youtube.com/watch?v=q_xCM5ww0jM).

80 Zahar

81 https://www.researchgate.net/publication/323396980_Persinggungan_dalam_ Rampokan_Apresiasi_Komik_ karya_Peter_Van_Dongen

82 https://www.thejakartapost.com/news/2014/08/18/rampokan-reinvents-dutch-east-indies.html

83 http://bukuygkubaca.blogspot.com/2013/10/

84 https://repositori.kemdikbud.go.id/23833/1/Komik%20sejarah%20dan%20nilai%20budaya%20vol%201.pdf

85 Zie bijvoorbeeld striptip.nl en https://maxhavelaargraphicnovel.nl/wp-content/uploads/2021/04/max-havelaar-leskaart.pdf

86 Berman

87 Castra Montes 91,93

88 Said 1994, 209

89 Het Duitse schip de Graf von Götzen was in werkelijkheid geen pantserkruiser en werd niet door Belgen tot zinken gebracht, zoals in de strip en in de inleiding door Jean Auquier wordt beweerd.

90 https://www.lemonde.fr/en/culture/article/2023/12/11/new-tintin-edition-addresses-racism-controversy_6332576_30.html

91 Lambert

92 Asima Bathy, Cara Bulaya, Jules Balsole, Jason Kibiswa, Didier Kawende, Jason Kibiswa, Fati Ka- buika, Gédéon Mulamba, Djemba Djeis en Tshamala Tetshim

93 Zie over recente Congolese strips Fictions of reality. The capacity of graphic narrations to represent realities (https://popularimages.org/en/blog/kakese-kumbozi/).

94 Weyer, De 2015, 235

95 Bijzondere Commissie, 13

96 https://www.ccfi.asso.fr/le-marche-francais-de-la-bd-et-du-manga-en-recul-pour-la-seconde-annee-daffilee/

97 Vann, 241

98 McKinney 2013, 114.

99 Verwijzing naar de slag bij Camerone (1863) die voor het Franse Vreemdelingenlegioen symbool stond voor opofferingsgezindheid.

100 Métropole was de Franse aanduiding van het moederland in Europa.

101 https://rhizomes.hypotheses.org/1340

102 Révillon, 15; Smet, 303, 304

103 McKinney 2013, 9

104 Marie & Ollivier

105 Marie & Ollivier 2013, 3

106 Zie over stripmakers met een Vietnamese achtergrond Sheila NgocPham.

107 McKinney 2013, 105

108 Benyoucef Ahbas-Kebir maakte bijvoorbeeld in 2003 Histoire de l’Algérie, in 2018 P'tit Omar, La révolution dans le cartable (Kleine Omar, de revolutie in de schooltas, over de twaalfjarige FLN-activist Omar Yacef die in 1957 stierf door een Franse bomaanslag in de kasba van Algiers) en in 2021 Fatima, la fille du jleuve (Fatima, de dochter van de rivier, over de dertienjarige Fatima Beddar, het jongste slacht- offer van het bloedbad in Parijs in 1961).

109 Achtereenvolgens: Feniciërs, Romeinen, Vandalen, Byzantijnen, Arabieren, Ottomanen en Fransen.

110 Ferrandez 2021, 269

111 Howell 2015, 46, 47, 101, 152

112 McKinney 2013, 57, 77

113 De Organisation de l'Armée Secrète (Organisatie van het Geheime Leger) was een terreurorganisatie van Franse militairen en pieds noirs die het Algerijnse nationalisme bestreden.

114 Révillon, 233

115 Righi

116 McKinney 2020, 130

117 McKinney2013, 3

118 Howell2009, 23

119 Dean, 29

120 http://sofarts.over-blog.com/article-le-vent-de-la-liberte-104897941.html

121 Fatmi, 5

122 Révillon, 15; Smet, 303, 304

123 McKinney 2013, 18

124 McKinney 2013, 189

125 McKinney2013, 17